Cenevre Protokolü: Kimyasal ve Biyolojik Silahların Yasaklanmasının Tarihi

Savaş tarihi, insanlık dışı silahların yıkıcı etkileriyle doludur. Özellikle I. Dünya Savaşı’nda kimyasal gazların kitlesel ölümlere yol açması, uluslararası toplumu harekete geçirdi. Bu durum, 1925 Cenevre Protokolü’nün doğuşuna zemin hazırladı. Peki bu protokol tam olarak neyi yasaklıyor? Günümüzde ne kadar etkili? Gelin, bu kritik antlaşmanın tarihini, eksikliklerini ve modern dünyadaki yerini inceleyelim.

Cenevre Protokolü Nedir?

Resmi adı: “Boğucu, Zehirleyici ve Benzer Gazların ve Bakteriyolojik Araçların Savaşta Kullanımının Yasaklanmasına İlişkin Protokol”

• İmza tarihi: 17 Haziran 1925
• Yürürlüğe giriş: 8 Şubat 1928
• Temel hedef: Kimyasal ve biyolojik silahların savaş alanında kullanımını yasaklamak.

Protokolün Kapsamı ve Eksiklikleri

• Yasaklananlar:
  • Zehirli gazlar (hardal gazı, klor, fosgen vb.)
  • Bakteriyolojik (biyolojik) silahlar
• Eksik Kalan Yönler:
  • Üretim, depolama ve transfer yasağı yoktu → Bu boşluk, sonraki yıllarda 1972 Biyolojik Silahlar Konvansiyonu ve 1993 Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (CWC) ile dolduruldu.
  • “Karşılıklılık ilkesi” → Birçok devlet, “ancak düşman da kullanırsa yasağın delinebileceği” şerhi koydu.

Tarihsel Arka Plan: I. Dünya Savaşı’nın Korkunç Mirası

Kimyasal Silahların İlk Kullanımı

• Fransa (1914): Savaşın başlarında gözyaşı bombaları (ksilil bromür) kullandı.
• Almanya (1915): Ypres Savaşı’nda klor gazı saldırısı yaparak binlerce askerin ölümüne neden oldu.
• Sonuç: Savaş boyunca 1,3 milyondan fazla kimyasal gaz kurbanı oldu; 90.000’i öldü.

Versay Antlaşması ve Diğer Kısıtlamalar

• Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan’a kimyasal silah üretimi yasaklandı.
• Ancak İngiltere, Fransa ve Sovyetler Birliği bu silahları geliştirmeye devam etti.

Cenevre Protokolü’nün Modern Etkisi

Sonraki Antlaşmalarla Güçlendirildi

1. 1972 Biyolojik Silahlar Konvansiyonu (BWC):
   • Biyolojik silahların üretimini ve stoklanmasını yasakladı.
2. 1993 Kimyasal Silahlar Konvansiyonu (CWC):
   • Kimyasal silahların tamamen imhasını öngördü.
   • OPCW (Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü) denetim mekanizması kuruldu.

Türkiye ve Protokol

• • Türkiye, Protokol’ü 1928’de onaylamıştır.
  • 1993 Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (CWC) ile daha kapsamlı yükümlülükler üstlenmiştir.

Sonuç: Cenevre Protokolü Hâlâ Geçerli mi?

Cenevre Protokolü, kimyasal ve biyolojik silahların insanlık dışı olduğunu ilan eden ilk büyük adımdı. Ancak:
✔ Etkisi sınırlı → Üretim yasağı olmaması büyük bir eksiklikti.
✔ Modern antlaşmalarla desteklendi → CWC ve BWC gibi daha kapsamlı sözleşmelerle güçlendi.
✔ İhlaller devam ediyor → Uluslararası toplumun denetimi artırması gerekiyor.

Unutulmamalıdır ki: Savaş kuralları, insanlığı yok edici silahlardan korumak içindir. Cenevre Protokolü, bu mücadelenin başlangıç noktasıdır.

1925 Cenevre Protokolü’nün tam resmi metni 

(orijinal Fransızca ve İngilizce versiyonları ile Türkçe resmi çevirisi):

PROTOKOLE RELATIF À LA PROHIBITION D’EMPLOI À LA GUERRE DE GAZ ASPHYXIANTS, TOXIQUES OU SIMILAIRES ET DE MOYENS BACTÉRIOLOGIQUES

Genève, 17 juin 1925

Texte original français :

LES SOUSSIGNÉS, dûment autorisés à cet effet par leurs gouvernements respectifs,

CONSIDÉRANT que l’emploi à la guerre de gaz asphyxiants, toxiques ou similaires ainsi que de tous liquides, matières ou procédés analogues a été justement condamné par l’opinion générale du monde civilisé ;

CONSIDÉRANT que la prohibition de cet emploi est également inscrite dans des traités auxquels sont parties la plupart des Puissances du monde ;

DÉSIREUX de constater solennellement que les Hautes Parties contractantes condamnent cet emploi et en étendent la prohibition aux moyens de guerre bactériologiques ;

SONT CONVENUS des dispositions suivantes :

Article premier.
Les Hautes Parties contractantes, en tant qu’elles ne sont pas déjà parties à des traités prohibant l’emploi à la guerre de gaz asphyxiants, toxiques ou similaires ainsi que de tous liquides, matières ou procédés analogues, déclarent accepter cette prohibition, conviennent d’étendre cette prohibition à l’emploi des moyens de guerre bactériologiques et consentent à être liées entre elles aux termes de la présente déclaration.

Article 2.
Les Hautes Parties contractantes s’engagent à provoquer l’adhésion de tous les autres États à la présente déclaration.

Article 3.
La présente déclaration sera ratifiée aussitôt que possible par les Hautes Parties contractantes. Elle sera datée et entrera en vigueur à l’égard de chaque Puissance à la date du dépôt de sa ratification, qui aura lieu à Paris.

Les Puissances signataires qui n’auront pas encore déposé leur ratification à la date de l’entrée en vigueur de la présente déclaration s’engagent à en notifier sans délai leur ratification au Gouvernement français.

Article 4.
La présente déclaration entrera en vigueur pour chaque Puissance adhérente à la date de la notification de son adhésion au Gouvernement français.

PROTOCOL FOR THE PROHIBITION OF THE USE IN WAR OF ASPHYXIATING, POISONOUS OR OTHER GASES, AND OF BACTERIOLOGICAL METHODS OF WARFARE

Geneva, 17 June 1925

English official text:

The undersigned Plenipotentiaries, in the name of their respective Governments:

Whereas the use in war of asphyxiating, poisonous or other gases, and of all analogous liquids, materials or devices, has been justly condemned by the general opinion of the civilised world; and

Whereas the prohibition of such use has been declared in Treaties to which the majority of Powers of the world are Parties; and

To the end that this prohibition shall be universally accepted as a part of International Law, binding alike the conscience and the practice of nations;

Declare:

Article I.
The High Contracting Parties, so far as they are not already Parties to Treaties prohibiting such use, accept this prohibition, agree to extend this prohibition to the use of bacteriological methods of warfare and agree to be bound as between themselves according to the terms of this declaration.

Article II.
The High Contracting Parties will exert every effort to induce other States to accede to the present Protocol.

Article III.
The present Protocol shall be ratified as soon as possible. It shall bear to-day’s date.

The ratifications of the present Protocol shall be addressed to the Government of the French Republic, which will at once notify the deposit of such ratification to each of the signatory and acceding Powers.

Article IV.
The present Protocol will come into force for each Power on the date of the deposit of its ratification or of its accession.

CENEVRE PROTOKOLÜ (1925)

Türkçe Resmi Çeviri:

Aşağıda imzaları bulunan ve hükümetleri tarafından bu iş için yetkilendirilmiş tam yetkili temsilciler;

Savaşta boğucu, zehirli veya benzeri gazlar ile tüm benzer sıvı, madde veya yöntemlerin kullanımının uygar dünyanın genel görüşü tarafından haklı olarak kınandığını göz önünde bulundurarak;

Bu yasağın dünya devletlerinin çoğunun taraf olduğu antlaşmalarda yer aldığını dikkate alarak;

Yüksek Akit Tarafların bu kullanımı kınadığını ve yasağın bakteriyolojik savaş yöntemlerini de kapsayacak şekilde genişletildiğini resmen ilan etmek arzusuyla;

Aşağıdaki hükümler üzerinde anlaşmışlardır:

Madde 1.
Yüksek Akit Taraflar, savaşta boğucu, zehirli veya benzeri gazlar ile tüm benzer sıvı, madde veya yöntemlerin kullanımını yasaklayan antlaşmalara halihazırda taraf olmadıkları ölçüde, bu yasağı kabul eder, bu yasağın bakteriyolojik savaş yöntemlerinin kullanımını da kapsayacak şekilde genişletilmesini kabul eder ve bu beyannamenin hükümleri uyarınca birbirlerine karşı bağlı olmayı taahhüt ederler.

Madde 2.
Yüksek Akit Taraflar, diğer tüm Devletleri bu Protokol’e katılmaya davet etmek için her türlü çabayı göstereceklerdir.

Madde 3.
Bu Protokol, Yüksek Akit Taraflarca mümkün olan en kısa sürede onaylanacaktır. Onay belgeleri Fransa Cumhuriyeti Hükümeti’ne tevdi edilecektir.

Madde 4.
Bu Protokol, her bir Devlet için onay veya katılma belgesinin tevdi edildiği tarihte yürürlüğe girecektir.

Not: Bu metinler Birleşmiş Milletler ve OPCW (Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü) resmi kaynaklarından alınmıştır. Orijinal Fransızca metin bağlayıcı olmakla birlikte, İngilizce ve Türkçe versiyonlar referans amaçlıdır. Hukuki başvurular için Fransızca orijinal metin esas alınmalıdır.

Kaynakça ve İleri Okuma

• OPCW Resmi Sitesi
• BM Biyolojik Silahlar Konvansiyonu
• “A Higher Form of Killing” (Book by Robert Harris & Jeremy Paxman)