Gözaltına Alma Nedir?

Gözaltı, Ceza Muhakemesi Kanunu’na (CMK) göre Cumhuriyet savcısının kararıyla uygulanan bir işlem olup, yakalama ile karıştırılmamalıdır. Yakalama genellikle kolluk güçleri tarafından (istisnaen herkes tarafından) yapılır ve fiili bir durumdur. Ancak bir kişi gözaltına alınacaksa, bu karar belirli hukuki dayanaklara sahip olmalıdır. Aksi halde, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) tarafından Türkiye’nin hukuka aykırılıktan mahkum edildiği durumlar olduğu gibi, bu süreç hukuki sorunlara yol açabilir.

Hangi Durumlarda Gözaltı Kararı Verilebilir?

1. Cumhuriyet Savcısının Gözaltı Kararı (CMK 91/2):

Cumhuriyet savcısı, aşağıdaki iki koşul sağlandığında gözaltı kararı verebilir:

• Gözaltına alma tedbirinin soruşturma açısından zorunlu olması. (Örneğin, yalnızca ifade alınması yeterliyse gözaltı tedbirine başvurulmamalıdır.)
• Kişinin suçu işlediğine dair somut delillerin varlığı. Delilsiz gözaltı kararı verilmesi hukuka aykırıdır.

2. Mülki Amirlerce Belirlenen Kolluk Amirinin Gözaltı Kararı (CMK 91/4):

2015 yılında 6638 sayılı kanunla yapılan değişiklikle, toplumsal olaylar sırasında mülki amirlerin belirlediği kolluk amirlerine gözaltı kararı verme yetkisi tanınmıştır. Bu, suçüstü halleriyle sınırlı olmak kaydıyla belirli suçlarda uygulanabilir.

Örneğin:

• Kasten öldürme, yaralama, cinsel saldırı, çocukların cinsel istismarı gibi suçlar.
• Şiddet olayları içeren toplumsal olaylarda kamu düzenini bozan eylemler.
• Uyuşturucu madde ticareti, terörle mücadele kanununa aykırı eylemler ve sokağa çıkma yasağının ihlali.

Bu yetki, savcı kontrolünü devre dışı bırakarak kolluk amirlerine geçici bir şekilde karar verme yetisi tanır. Ancak bu düzenleme, Anayasa’nın 19. ve AİHS’nin 5. maddeleri açısından tartışmalıdır.

Gözaltı Süreleri ve Uzatma

1. Genel Suçlarda Gözaltı Süresi:

Kişi gözaltına alındığında işlem süresi 24 saati aşmamalıdır. Yakalama anından itibaren geçen süre de bu süreye dahildir. Eğer soruşturma tamamlanmışsa, kişi daha erken serbest bırakılabilir. Ancak, hukuki işlemler bekletilerek süre dolması beklenirse, bu durum AİHM kararlarına göre kişi özgürlüğünün ihlali anlamına gelir.

2. Toplu Suçlarda Gözaltı Süresi:

Toplu suçlarda gözaltı süresi Cumhuriyet savcısının yazılı emriyle üç güne kadar uzatılabilir. Gözaltı süresinin uzatılması her seferinde gerekçeli ve yazılı bir kararla yapılmalıdır.

3. Örgüt ve Terör Suçlarında Gözaltı Süresi:

Bu tür suçlarda da genel gözaltı süreleri geçerli olup, özel yetkili mahkemeler 2014 yılında kaldırılmıştır. Artık ağır ceza mahkemeleri bu tür suçlarda yetkilidir.

Gözaltı İşlemlerine İtiraz Hakkı

Gözaltı süresinin uzatılmasına ya da hukuka aykırı yakalamalara karşı, şüpheli veya müdafi sulh ceza hâkimliğine başvurma hakkına sahiptir. Bu başvuru, birinci ve ikinci derece kan hısımları veya kanuni temsilciler tarafından da yapılabilir. Hâkim, başvuruyu 24 saat içinde karara bağlamak zorundadır.

Gözaltına Alınan Kişinin Yakınlarına Haber Verilmesi

CMK 95. maddeye göre, gözaltına alınan kişinin talebiyle bir yakınına ya da belirlediği bir kişiye haber verilmesi gerekir. Yabancı uyruklu bir kişi ise, konsolosluğa bilgi verilmesi hakkına sahiptir. Türk vatandaşları ise bu haktan feragat edemez.

Gözaltı İşlemleri

1 – Gözaltına Alınan Kişi Hakkında Nezarethanede Yapılan İşlemler

Gözaltına alınan kişinin nezarethaneye kabul edilmesinden çıkışına kadar gerçekleştirilen işlemler, ilgili mevzuat ve yönetmelikler çerçevesinde belirli bir düzen ve denetim altında gerçekleştirilir.

1.1 – Gözaltına Alma Kararı ve Nezarethaneye Kabul

Bir kişinin nezarethaneye kabul edilebilmesi için Cumhuriyet savcısının gözaltı kararı vermesi gereklidir.

• Bu karar, Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 91. maddesi uyarınca düzenlenir.
• Gözaltı işlemi sırasında yapılan kayıtlamalar ve uygulamalar, yalnızca yakalama amacını gerçekleştirmek için gerekli olanlarla sınırlıdır.
• Gözaltına alınan kişinin haklarının korunması, bu işlemler sırasında öncelikli hususlardan biridir.

1.2 – Nezarethane Defterine Kayıt

Nezarethaneye alınan her kişi için en kısa sürede nezaret tutanağı düzenlenir.

• Bu tutanak, Yakalama, Gözaltına Alma ve İfade Alma Yönetmeliği’nin 12. maddesi kapsamında hazırlanır ve belirli bilgiler içerir:

a) Kimlik ve Adres Bilgileri:
Şüphelinin kimliği ve adresine dair detaylı bilgiler kaydedilir.

b) Gözaltına Alınma Bilgileri:

• Kişiye isnat edilen suç, gözaltına alınma nedeni, suçun işlendiği yer ve tarih,
• Yakalama işlemini gerçekleştiren birimin bilgileri,
• Gözaltı kararı veren Cumhuriyet savcısının adı ve haber verildiği tarih/saat kayıt altına alınır.

c) Giriş İşlemleri:

• Yakalama yeri, tarihi ve saati,
• Nezarethaneye giriş tarihi ve saati,
• Girişte alınan sağlık raporunun detayları,
• Üst aramasında alınan eşyalar ve bu işlemi yapan görevlilerin imzaları.

ç) Şüpheli ile İlgili İşlemler:

• Haber verilen yakını veya şüphelinin belirlediği kişi, adresi ve telefon numarası,
• Yabancı uyruklu ise diplomatik temsilciliğin iletişim bilgileri,
• Haber veren personelin adı, soyadı ve sicil numarası kayıt edilir.

d) Çıkış İşlemleri:
Gözaltı süresinin sona ermesiyle birlikte şüphelinin çıkışı, ilgili detaylarla birlikte kaydedilir.

Not:
Terörle mücadele kapsamında düzenlenen soruşturmalarda, kolluk görevlilerinin açık kimlikleri yerine yalnızca sicil numaraları kaydedilir.

2 – Gözaltı İşlemlerinin Denetimi

Gözaltı süreci ve nezarethaneler, insan hakları açısından önem taşıyan detaylı bir denetime tabidir.

Denetim Görevleri ve Yetkiler:

• CMK 92. maddeye göre, Cumhuriyet başsavcıları veya görevlendirdikleri savcılar, nezarethaneleri ve şüphelilere yönelik işlemleri düzenli olarak denetler.
• Bu denetimler şunları kapsar:
  • Nezarethanede bulunan kişilerin durumu,
  • Gözaltına alınma nedenleri,
  • Gözaltı süresi ve işlemleriyle ilgili kayıtlar.

Denetim sonucunda yapılan işlemler, Nezarethaneye Alınanlar Defteri’ne kaydedilir.

Şüphelinin Şikayeti Durumunda:

• Şüpheli, gözaltı koşullarına ilişkin şikayette bulunabilir. Bu durumda:
  • Şüphelinin avukatı (müdafi), gözaltında bulunulan yeri inceleme hakkına sahiptir.
  • Müdafi, şikayetlerin doğruluğunu gözlemleyerek hukuki yardımda bulunur.

İnsan Hakları İl ve İlçe Kurulları:

Bu kurullar da gözaltı işlemleriyle ilgili denetim yapma yetkisine sahiptir. Denetimlerin bağımsız ve tarafsız olması, şüphelilerin haklarının korunması açısından hayati önemdedir.