Hakem Sözleşmesi Nedir? Türk Hukukunda Temel Kavramlar

Hakem sözleşmesi nedir? Türk hukukunda tahkim yargılamasında hakemlerle taraflar arasında kurulan sözleşmesel ilişkinin tanımı, kapsamı ve geçerlilik şartları nelerdir? Detaylar bu rehberde!

1. Tahkim ve Hakemlik Kavramlarının Hukuki Arka Planı

Hukuk düzenimizde, bireylerin aralarındaki özel hukuk uyuşmazlıklarını çözmek üzere mahkemelere alternatif olarak tahkim yöntemine başvurması mümkündür. Türk Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) 407-444. maddeleri arasında düzenlenen iç tahkim, özellikle tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebileceği uyuşmazlıklar için başvurulabilir hale gelmiştir.

Tahkim, davacı ile davalının anlaşarak uyuşmazlığı bağımsız ve tarafsız hakemler eliyle çözmesini ifade eder. Ancak burada çoğu zaman göz ardı edilen hukuki bir detay vardır: Uyuşmazlığın tarafları ile hakem ya da hakem heyeti arasında ayrı bir sözleşmesel ilişki doğar. İşte bu ilişkiyi kuran belgeye “hakem sözleşmesi” denir.

2. Hakem Sözleşmesinin Tanımı ve Hukuki Niteliği

Türk hukukunda doğrudan “hakem sözleşmesini” tanımlayan bir yasa hükmü bulunmamaktadır. Ancak Yargıtay kararlarında ve doktrinde benimsenen görüşe göre; hakem sözleşmesi, tahkim sözleşmesinin tarafları ile hakemler arasında akdedilen ve tahkim yargılamasının usul ve esaslarını belirleyen özel hukuk sözleşmesidir.

Hakem sözleşmesi ile taraflar, hakemlerin görev ve yetkilerini, yükümlülüklerini ve yargılamaya dair detayları açıkça düzenler. Bu nedenle hakem sözleşmesi hem usul hukuku hem de özel hukuk hükümleri kapsamında değerlendirilir.

3. Hakem Sözleşmesinin Konusu ve Sınırları

Hakem sözleşmesi yalnızca tahkime elverişli uyuşmazlıkları kapsayabilir. HMK m. 408’e göre, taşınmaz üzerindeki aynî haklar veya kamu düzenini ilgilendiren konular tahkime elverişli değildir. Örneğin, tapu iptali ve tescil davaları, iflas, boşanma ya da idari davalar hakem sözleşmesine konu edilemez. Buna karşılık, kira alacakları, ticari sözleşme ihlalleri gibi özel hukuk uyuşmazlıkları hakem sözleşmesi kapsamına girebilir.

⚖️ Hakem Sözleşmesinin Tarafları, Unsurları ve Kuruluş Şekli

4. Taraflar Kimlerdir?

Hakem sözleşmesinde üç temel aktör bulunur:

• Davacı

• Davalı

• Hakem veya Hakem Kurulu

Tahkim sözleşmesinin tarafları (davacı ve davalı), uyuşmazlığı çözmek üzere bir veya birden fazla hakemle anlaşarak bu özel sözleşmeyi imzalarlar. Bu sözleşmeyle birlikte hakeme belirli görevler yüklenir; karşılığında ise taraflar, hakemin kararına uyacaklarını taahhüt eder.

5. Sözleşmenin Zorunlu Unsurları

Hakem sözleşmesinin geçerli kabul edilmesi için bazı temel unsurlar içermesi gerekir:

• Tarafların kimliği

• Uyuşmazlık konusu ve kapsamı

• Hakemin/hakemlerin belirlenme usulü

• Tahkim yeri ve uygulanacak kurallar

• Ücret, gider ve diğer yükümlülüklerin paylaşımı

Bu unsurların sözleşmede yer almaması, sözleşmenin belirsizliğine ve geçersizliğine yol açabilir.

6. Kuruluş ve Şekil Şartları

HMK m. 412 gereği, hakem sözleşmesi yazılı şekilde yapılmalıdır. Bu yazılılık şartı hem geçerlilik hem de ispat açısından zorunludur. Taraflar, tahkim şartını ayrı bir sözleşmede düzenleyebileceği gibi ana sözleşmeye ekli bir madde olarak da koyabilirler.

Ayrıca hakem sözleşmesinde irade serbestisi esastır. Ancak bu serbesti, TBK m. 27’de belirtilen emredici hükümlere, ahlaka, kamu düzenine ve kişilik haklarına aykırı olamaz.

7. Hakemin Borçları ve Yükümlülükleri

Hakem sözleşmesiyle birlikte hakem, şu temel yükümlülükleri üstlenir:

• Bağımsız ve tarafsız davranma

• Uyuşmazlığı adil, etkin ve makul sürede çözme

• Taraflara eşit davranma

• Gizlilik ilkesine riayet etme

• Yargılama giderleri hakkında adil karar verme

Hakemin bu yükümlülükleri ihlâl etmesi hâlinde, sözleşmesel sorumluluğu doğabilir ve taraflar tarafından iptal davası açılabilir (HMK m. 439).

⛔ Hakem Sözleşmesinin Geçersizliği ve Sona Ermesi

8. Geçersizlik Halleri

Hakem sözleşmesi aşağıdaki durumlarda geçersiz sayılır:

• Tahkime elverişli olmayan bir konuda yapılmışsa: Örneğin, tapu tescili, boşanma, ceza davaları gibi konularda yapılan hakem sözleşmeleri geçersizdir.

• Taraflardan birinin ehliyeti yoksa veya iradesi sakatsa: Hile, tehdit, hata gibi irade sakatlıkları geçersizlik nedenidir.

• Zorunlu şekil şartlarına uyulmamışsa: Yazılılık şartına aykırılık durumunda sözleşme geçerli olmaz.

• Kamu düzenine açıkça aykırı içerik taşıyorsa: Bu durumlarda TBK m. 27 gereği mutlak butlan söz konusu olur.

9. Sona Erme Nedenleri

Hakem sözleşmesi şu yollarla sona erebilir:

• Yargılamanın tamamlanmasıyla: Hakem kararıyla birlikte doğal olarak sona erer.

• Tarafların karşılıklı anlaşmasıyla

• Hakemin çekilmesi veya reddedilmesiyle

• Hakem kararının iptali ya da uygulanamaz hâle gelmesiyle

• Tahkim sözleşmesinin iptaliyle

Bu hallerin her biri, hakemlik ilişkisinin sona ermesi anlamına gelir ve yeni bir yargılama süreci başlatmak için tarafların tekrar mahkemeye gitmesi gerekir.

📌 Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar ve Öneriler

⚠️ Uygulamadaki Başlıca Sorunlar:

• Tahkime elverişlilik kavramının sınırlarının belirsizliği

• Hakem sözleşmesinin üçüncü kişilere etkisinin sınırlı olması

• Yargıtay kararlarıyla doktrin arasında çelişkiler

• Tüketici, işçi ve avukatlık sözleşmelerinde tahkim yasağı tartışmaları

Bu sorunlar, tahkim kurumunun istikrarı açısından çözülmesi gereken yapısal meselelerdir.

✅ Öneriler:

• Tahkime elverişlilik kavramı açıkça tanımlanmalı ve kapsamı genişletilmelidir.

• Hakem sözleşmelerinin geçerliliği için yeknesak içtihatlar oluşturulmalıdır.

• Alternatif uyuşmazlık çözüm yollarına dair farkındalık artırılmalı ve uygulama yaygınlaştırılmalıdır.

🎯 Sonuç

Hakem sözleşmesi, tahkim kurumunun belkemiğini oluşturan sözleşmesel bir ilişkidir. Tarafların özgür iradeleriyle şekillenen bu sözleşme, tahkimin hukuki dayanağını ve yargılamanın temel çerçevesini belirler. Ancak geçerlilik koşullarına dikkat edilmediği takdirde hakem kararları iptal edilebilir ve zaman ile kaynak israfına neden olabilir. Dolayısıyla, her hakem sözleşmesi dikkatle hazırlanmalı ve HMK’daki sınırlamalar çerçevesinde ele alınmalıdır.