Yassıada Davaları, Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en tartışmalı yargı süreçlerinden biri olarak kabul edilir. 27 Mayıs 1960 askeri darbesi sonrasında, Demokrat Parti (DP) hükümetinin üst düzey yetkilileri ve milletvekillerinin yargılandığı bu davalar, Marmara Denizi’ndeki Yassıada’da (şimdiki adıyla Demokrasi ve Özgürlükler Adası) gerçekleştirilmiştir. Bu yargılamalar, siyasi intikam mı yoksa adalet arayışı mı sorusunu gündeme getirmiş, Türk demokrasi tarihine kara bir leke olarak damga vurmuştur. Toplam 592 sanığın yargılandığı süreç, 14 Ekim 1960’tan 15 Eylül 1961’e kadar sürmüş ve 19 ayrı dava dosyasından oluşmuştur. Bu inceleme, davaların tarihsel arka planını, hukuki yapısını, detaylı dava analizini, eleştirilerini ve sonuçlarını hem tarihsel hem de hukuki perspektiften ele alacak, uluslararası karşılaştırmalarla zenginleştirilecek ve kaynaklar tek elde toplanacaktır.

Tarihsel Arka Plan

1950’de iktidara gelen Demokrat Parti, Adnan Menderes başbakanlığında 10 yıl boyunca ülkeyi yönetmiştir. Bu dönemde ekonomik liberalleşme, tarımda mekanizasyon, NATO üyeliği (1952), Kore’ye asker gönderme ve Kıbrıs sorununun çözümüne yönelik Londra-Zürih anlaşmaları (1959) gibi önemli adımlar atılmıştır. Ancak, 1950’lerde artan siyasi gerilimler, muhalefet partisi CHP ile çatışmalar, 6-7 Eylül 1955 olayları (Rum azınlığa yönelik saldırılar) ve basın özgürlüğüne yönelik kısıtlamalar (örneğin, 1954 Basın Kanunu değişiklikleri), hükümetin otoriterleştiği eleştirilerine yol açmıştır. 1957 seçimlerinde DP’nin oy oranı %47,3’e düşmüş, ekonomik sıkıntılar, öğrenci protestoları (örneğin, İstanbul Üniversitesi olayları, 1960) ve Kayseri’de İsmet İnönü’nün engellenmesi gibi olaylar darbe zeminini hazırlamıştır.

27 Mayıs 1960 sabahı, Milli Birlik Komitesi (MBK) adlı 38 subaydan oluşan cunta, yönetime el koymuştur. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Başbakan Adnan Menderes ve DP’li yetkililer tutuklanmış, Menderes Kütahya’da yakalanarak Ankara’ya, ardından Yassıada’ya götürülmüştür. Darbe, 1924 Anayasası’nı feshetmiş, TBMM’yi dağıtmış ve siyasi faaliyetleri askıya almıştır. MBK, DP’yi anayasayı ihlal etmek, yolsuzluk ve vatana ihanetle suçlamış, yargılamalar için hukuki altyapı oluşturmuştur. Bu süreç, Türkiye’de darbe geleneğinin ilk örneği olarak görülür ve sonraki müdahalelere (1971, 1980) ilham vermiştir.

Hukuki Yapı ve Süreç

Davaların hukuki temeli, 12 Haziran 1960 tarihli 1 sayılı Kanun’la kurulan Yüksek Adalet Divanı’na dayanır. Bu divan, Yargıtay ve Danıştay üyelerinden oluşmuş, kararları kesin ve temyiz edilemez nitelikte belirlenmiştir. Ölüm cezaları MBK onayına bağlanmıştır. Divan Başkanı Salim Başol (Yargıtay 1. Ceza Dairesi Başkanı) ve Başsavcı Altay Ömer Egesel olarak atanmış, yargılamalar Yassıada Spor Salonu’nda 203 günde 287 celse (1033 saat) yapılmıştır. Radyodan “Yassıada Saati” ile yayınlanmış, ancak sanıklara tam savunma hakkı tanınmamıştır.

Hukuki açıdan, davalar 1924 Anayasası’nın 46. maddesine dayandırılmış, ancak bu madde parlamento izni olmadan yargılama yapılmasını engellemektedir. MBK, retroaktif (geriye dönük) yasalarla bu engeli aşmış, ancak bu uygulama evrensel hukuk ilkelerine (nullum crimen sine lege – kanunsuz suç olmaz) aykırıdır. Sanıklar tecrit altında tutulmuş, işkence iddiaları (örneğin, Hasan Polatkan’ın fiziksel istismarı) ortaya çıkmıştır. Hakim Başol’un “Kısa kes” talimatları ve “Sizi buraya tıkan irade böyle istiyor” sözü, savunma hakkını kısıtlamış ve tarafsızlığı yok etmiştir. Delillerin toplanması ve tanık sorgusu hukuki standartlara uymamıştır. Uluslararası karşılaştırmalarda, Nürnberg Duruşmaları (1945-1946) ile benzerlikler (savaş sonrası yargılamalar) olsa da, Nürnberg’in uluslararası meşruiyeti varken Yassıada’nın siyasi motivasyonlu olduğu vurgulanır. Nürnberg’de savunma hakları korunmuşken, Yassıada’da ihlal edilmiştir.

Detaylı Dava Analizi

Davalar 19 dosyada toplanmış, 17’si Anayasa İhlali Davası ile birleştirilmiştir. Sanıklar arasında Bayar, Menderes, Zorlu, Polatkan, TBMM Başkanı Refik Koraltan ve 395 milletvekili yer almıştır. Suçlamalar genellikle yolsuzluk, nüfuz suistimali, döviz ihlalleri ve siyasi baskı odaklıdır. İşte başlıca davaların detaylı analizi:

1. Köpek Davası (14-24 Ekim 1960): Celâl Bayar ve Tarım Bakanı Nedim Ökmen, Afgan Kralı’ndan hediye köpeği satarak usulsüz kazanç elde etmekle (TCK 240. madde) suçlandı. Bayar suçunu kabul etti ancak savundu. Mahkûmiyet verildi; adi bir mesele olmasına rağmen propaganda amacıyla kullanıldı. Hukuki eleştiri: Zamanaşımı tartışmalı, deliller zayıf.
2. 6-7 Eylül Olayları Davası (20 Ekim 1960 – 5 Ocak 1961): Bayar, Menderes, Zorlu ve diğerleri (İstanbul Valisi Gökay dahil), Selanik’teki Atatürk evi bombalaması bahanesiyle Rum azınlığa yönelik pogromları hükümetçe organize etmekle suçlandı. Menderes ve Zorlu 6 yıl hapis aldı. Tarihsel bağlam: Soğuk Savaş döneminde Kıbrıs kriziyle ilgili. Hukuki eleştiri: Deliller manipüle edilmiş, tanık ifadeleri baskı altında alınmış, derin yapıların rolü araştırılmamış.
3. Bebek Davası (31 Ekim – 22 Kasım 1960): Menderes, metresi Ayhan Aydan’dan olan çocuğunu öldürttüğü iddiasıyla suçlandı. Beraat etti; 13 davadan beraatle sonuçlanan tek dosya. Hukuki eleştiri: Özel hayat ihlali, delil yetersizliği.
4. Vinileks Şirketi Davası (4-26 Kasım 1960): Hasan Polatkan ve Menderes, usulsüz kredi ve rüşvetle suçlandı. Mahkûmiyet; savunma kredinin karlılığını vurguladı ancak reddedildi.
5. Örtülü Ödenek Davası (25 Kasım 1960 – 2 Şubat 1961): Menderes, ödeneği yasadışı kullanmakla (5 milyon TL usulsüz harcama) suçlandı. Mahkûmiyet. Hukuki: Mali mevzuat ihlali, ancak siyasi baskı unsuru.
6. Radyo Davası (29 Kasım 1960 – 26 Aralık 1960): Menderes ve bakanlar, devlet radyosunu DP propagandası için kullanmakla suçlandı. Mahkûmiyet.
7. Topkapı Olayları, Kayseri Olayı, Üniversite Olayları Davaları: İnönü’ye yönelik engellemeler ve öğrenci protestolarında baskı suçlamaları. Çoğunlukla mahkûmiyet; siyasi baskı delilleri zayıf.
8. Anayasa İhlali Davası (11 Mayıs – 5 Eylül 1961, en uzun dava): DP’nin Tahkikat Komisyonu kurarak yargı bağımsızlığını ihlal ettiği, CHP mallarına el koyduğu gibi 8 unsur. Retroaktif suçlama; ağır cezaların (idamlar dahil) ana dayanağı. Hukuki: 1924 Anayasası’nın 26. maddesi (yasama dokunulmazlığı) çiğnenmiş.

Diğer davalar (Barbara, Arsa, Değirmen -zamanaşımıyla düşmüş-, Demokrat İzmir, Vatan Cephesi) benzer şekilde yolsuzluk ve ihlal odaklıdır. Hukuki olarak, davaların çoğu adi suçları siyasi suçlarla karıştırmış, toplu yargılama adil yargılanma hakkını (Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Madde 6) ihlal etmiştir.

Hukuki Eleştiriler ve Tarihsel Değerlendirme

Yassıada Davaları, hukuk devleti ilkesine aykırı olarak nitelendirilir: Retroaktif yasalar, yargı bağımsızlığının yokluğu, savunma haklarının kısıtlanması, işkence yasağı ihlali (BM İnsan Hakları Beyannamesi) ve siyasi motivasyon. 1960 Ceza Kanunu’na göre milletvekili dokunulmazlığı göz ardı edilmiş, tutanaklar tanık seçiminde manipülasyon ve delil avcılığını gösterir. Türkiye’de yargının anti-demokratik rolü, bu davalarla simgelenir; benzer şekilde 1980 darbesi sonrası yargılamalarda görülmüştür. Uluslararası basında “hukuk cinayeti” olarak tanımlanmış, Time dergisi kararları eleştirmiştir. Tarihsel olarak, davalar darbe döneminin meşrulaştırma aracıdır ve Türkiye’de demokrasi kırılganlığını gösterir.

Sonuçlar ve Güncel Durum

15 Eylül 1961’de karar açıklanmıştır: 123 beraat, 5 dava düşmüş, 15 idam, 31 müebbet hapis, 418 çeşitli hapis cezası. MBK, 15 idamdan 3’ünü onaylamıştır: Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de, Adnan Menderes 17 Eylül’de İmralı Adası’nda idam edilmiştir. Bayar’ın cezası yaş haddiyle müebbete çevrilmiştir. Mahkûmlar Kayseri Cezaevi’ne nakledilmiş, af yasalarıyla serbest bırakılmışlardır. 1970’lerde siyasi haklarına kavuşmuşlar, 11 Nisan 1990’da TBMM kanunuyla Menderes, Zorlu ve Polatkan’ın itibarları iade edilmiş, naaşları 17 Eylül 1990’da İstanbul Vatan Caddesi’ndeki anıt mezara taşınmıştır. 24 Haziran 2020’de TBMM, Yüksek Adalet Divanı’nın yetkilerini geçmişe dönük kaldıran yasayı kabul etmiş, kararlar hükümsüz sayılmıştır. Yassıada, 2013’te “Demokrasi ve Özgürlükler Adası” olarak dönüştürülmüş, müze ve kongre merkezi yapılmıştır. Bu davalar, Türkiye’de darbe geleneğinin ve yargı siyasallaşmasının simgesi olarak kalmış, tartışmalar günümüzde de devam etmektedir.

Kaynaklar

• History Studies Dergisi Makalesi: “Yassıada Mahkemelerinde Adnan Menderes (6/7 Eylül Davası)” – Yazar: Belirtilmemiş, Yayın Tarihi: 4 Ağustos 2020. Link: https://www.historystudies.net/dergi/yassiada-mahkemelerinde-adnan-menderes-6-7-eylul-davasi2020080ff6f9a.pdf
• DergiPark Makalesi: “Adnan Menderes’in Yassıada Günleri” – Yazar: Fatih Çolak, Yayın Tarihi: 25 Aralık 2022. Link: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2864492
• Önce Vatan Gazetesi Yazısı: “Yassıada Yargılamaları ve kitapları” – Yazar: Belirtilmemiş, Yayın Tarihi: 18 Aralık 2018. Link: https://www.oncevatan.com.tr/yassiada-yargilamalari-ve-kitaplari
• Dokuz Eylül Üniversitesi Açık Erişim Tezi: “YASSIADA YARGILAMALARININ TÜRK BASININDAKİ YANKILARI” – Yazar: Belirtilmemiş. Link: https://acikerisim.deu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12397/6670/239203.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Academia.edu Makalesi: “Nürnberg ve Yassıada Yargılamalarına İlişkin Karşılaştırmalı Bir İnceleme” – Yazar: Belirtilmemiş. Link: https://www.academia.edu/66962220/N%25C3%25BCrnberg_ve_Yass%25C4%25B1ada_Yarg%25C4%25B1lamalar%25C4%25B1na_%25C4%25B0li%25C5%259Fkin_Kar%25C5%259F%25C4%25B1la%25C5%259Ft%25C4%25B1rmal%25C4%25B1_Bir_%25C4%25B0nceleme_A_Comperative_Review_on_the_Nuremberg_and_Yass%25C4%25B1ada_Trials
• TBMM Açık Erişim Arşivi: “Yassıada Yüksek Adalet Divanı tutanakları : anayasayı ihlal davası” – Resmi TBMM Yayını. Link: https://acikerisim.tbmm.gov.tr/items/b1a972e7-b5a9-41f7-93fd-96de1caf7e90
• DergiPark Makalesi: “Yassıada’da Örtülü Ödenek Davası: Basın ve Resmî Kurumlara Verilen Paralar” – Yazar: Belirtilmemiş. Link: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuydta/issue/67519/946389
• Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi: “6/7 Eylül Olaylarına TBMM ve Kamuoyu Tartışmaları Çerçevesinde Yeni Bir Yaklaşım” – Yazar: Belirtilmemiş. Link: https://atamdergi.gov.tr/tam-metin-pdf/180/tur
• Türkiye Barolar Birliği Kitabı: “TARİHİN YARGILADIĞI DAVALAR” – Yazar: Çeşitli Yazarlar. Link: https://medya.barobirlik.org.tr/tbbkitaplari/TBBBooks/644.pdf
• ResearchGate Makalesi: “ADNAN MENDERES’İN YARGILANMASI VE İDAMI” – Yazar: Belirtilmemiş, Yayın Tarihi: 2 Eylül 2020. Link: https://www.researchgate.net/publication/344044773_ADNAN_MENDERES%27IN_YARGILANMASI_VE_IDAMI
• Vikipedi Sayfası: “Yassıada Yargılamaları” – Genel bilgi kaynağı. Link: https://tr.wikipedia.org/wiki/Yass%C4%B1ada_Yarg%C4%B1lamalar%C4%B1
• Anadolu Ajansı Haberi: “Yassıada Tutanakları” – AA arşivlerinden genel haberler, örnek link: https://www.aa.com.tr/tr/15-temmuz-darbe-girisimi/yassiada-davalari-tarihe-kara-leke-olarak-gecti/2329066 (2021 haberi, tutanaklar hakkında).